Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Stelplaats 'Blauwhoef' - Lillo

Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de 'Nationale Maatschappij van Buurt-spoorwegen' (NMVB) reed, in het bijzonder vanaf de stelplaats 'Blauwhoef' naar het vestingstadje Lillo.

01. Het motorrijtuig NMVB 10198 uit de stelplaats te Rumst trok op 13 juni 1965 de extra tram voor deelnemers aan de NVBS-diesel-rondrit van 1965. In de richtingfilm staat dan bij toeval 'Blauwhoef'. Foto F.J. Hoevenagel, collectie NVBS.

02. en 03. Nabij het kruispunt van de lijnen 75 en 77 had de NMVB nabij 'De Blauwe Hoeve' haar stelplaats 'Blauwhoef' ingericht. Het grote gebouwencomplex was uitgerust met een loods, voorzien van zes sporen, en verder lokalen en sanitair voor het personeel, dat belast was met het onderhoud van het rollend materieel en allerlei andere werkzaamheden. De 'stelplaatsoverste' woonde met zijn gezin in een dienstwoning in de buurt.

De beide foto's tonen twee motorrijtuigen met elk een verschillende uitvoering van de aanduiding van 'Lijn 75', links een nieuwe in Lillo en rechts een oude in de stelplaats 'Blauwhoef'.

04. Schematische voorstelling van de ligging van de tramweg tussen Blauwhoef en Lillo.

05. Een tramstel van 'Lijn 75' naar Lillo rijdt van de noord- naar de zuidzijde van de weg, want achter de fotograaf lag de aansluiting op de stelplaats 'Blauwhoef' en wat verderop het gelijknamige kruispunt met een aansluiting op 'Lijn 77' naar Zandvliet (zie rechts-boven in tekening). Het blikveld van de fotograaf is van west naar oost.

06. De stelplaats 'Blauwhoef' van de NMVB met motorrijtuig 9661 (ingetuigd als 'Lijn 77') met de aanhangrijtuigen 19266, 19290 en 19413 en tenslotte rechts nog het motorrijtuig NMVB 9668. Deze stelplaats lag ten oosten van de kruising van de lijnen 75 en 77. Foto F.J. Hoevenagel, 30 april 1959. De foto is gemaakt bij een bezoek van een Nederlands gezelschap aan de stelplaats. Links staat NMVB-motorrijtuig 9661, ingetuigd als 'Lijn 77' met de aanhangrijtuigen 19266, 19290 en 19413. Het blikveld van de fotograaf is van west naar oost.

Het uitstapje vanuit Nederland op (Koninginnedag) 30 april 1959 naar Antwerpen en Blauwhoef ging overigens niet helemaal over rozen, getuige het reisverslag in het maandblad 'Op de Rails' (juni 1959) van de 'Nederlandsche Vereeniging van Belangstellenden in het Spoor- en Tramwegwezen' (kortweg NVBS). Het manco aan dat uitstapje lag overigens niet aan de NMVB...!

'Ondanks het minder gunstige weer — er stond een harde koude wind — kunnen de 28 deelnemers aan het uitstapje naar Antwerpen op Koninginnedag toch op een zeer geslaagde dag terugzien, niet in het minst door de grote medewerking van de NMVB en van ons Antwerpse lid, de heer Keutgens. De reis begon in Breda per BBA-bus, die in Wuustwezel-grens werd verwisseld voor een modern S-rijtuig van lijn 64 van de NMVB. Men had alle gelegenheid de goede rijkwaliteiten van dit type te bewonderen. Na een tramrit van een uur arriveerde men in Antwerpen. 's-Middags werd een bezoek gebracht aan de ‘IJskelder' in Merksem, een gecombineerd normaal- en smalspooremplacement van de NMVB. Van de drie normaalspoorlocomotieven was er een onder stoom, de tweede stond buiten, terwijl de derde juist in grote revisie was. Overigens was hier een grote hoeveelheid smalspoormaterieel aanwezig, van velerlei typen en soorten. Gezien de grootte van het terrein was het zeer plezierig dat de ART 110 beschikbaar was om de deelnemers naar het andere einde te brengen. Lijn 77 bracht de deelnemers vervolgens langs de Antwerpse havens naar Blauwhoef, waar de stelplaats werd bezocht. Lijn 75 van Blauwhoef naar Ekeren, en lijn 72 van Ekeren tot Putte brachten de deelnemers tenslotte naar Nederland terug. De autobusrit naar Bergen op Zoom was wel een schril contrast met de tramrit tot Putte: eerst een driewagentram, en nu een enkele bus met het gevolg (ondanks de omstandigheid dat onze komst tijdig genoeg was aangekondigd) dat vele tientallen adspirant-reizigers langs de weg moesten blijven staan. Verwacht wordt, dat binnen twee jaar het gehele tramnet zal zijn verdwenen. Het trambedrijf zal zijn eeuwfeest dus niet beleven; wel kan in ieder geval worden gezegd, dat het na een emotierijk bestaan vol vreemde avonturen op hoge leeftijd is overleden.

07. Nogmaals een beeld vanuit het westen op het grote emplacement 'Blauwhoef'. Het blikveld van de fotograaf ligt in oostelijke richting.

08. Nogmaals een beeld vanuit het westen van het grote emplacement 'Blauwhoef'. De omvang van het gebouwencomplex midden in het platteland mocht er zijn. Het blikveld van de fotograaf ligt in oostelijke richting. In de verte staan nog een paar boerderijen.

09. Gezicht op een deel van de stelplaats met twee elektrische motorrijtuigen, ingetuigd als 'Lijn 75'. Rechts staat al een 'vervanger'. Het blikveld van de fotograaf ligt in westelijke richting.

10. Kennelijk was de ART 100 op 4 april 1966 bij de stelplaats 'Blauwhoef' buiten dienst gesteld. Het blikveld van de fotograaf ligt in westelijke richting.

11. Terwijl de ART 67 in die dagen nog een tijdje in dienst bleef bij de stelplaats 'Blauwhoef'. Het blikveld van de fotograaf ligt in westelijke richting.

12. Kruispunt 'Blauwhoef', 4 mei 1960. Een NMVB-motorrijtuig met aanhangwagen komt, ingetuigd als 'Lijn 77', van Zandvliet en rijdt rechtdoor in zuidelijke richting via Oorderen en Wilmarsdonk naar Antwerpen. Het motorrijtuig rechts komt uit de richting Stabroek langs de stelplaats 'Blauwhoef' en rijdt rechtdoor in westelijke richting naar Lillo. De boerderij met café draagt de fraaie naam 'De Blauwe Hoeve' en stond pal ten noordoosten van het kruispunt. Achter de rug van de fotograaf stond de westelijke gevelpartij van de stelplaats 'Blauwhoef'.

Zoals op de tekening is aangeduid, konden trams uit Zandvliet naar het oosten, zuiden en westen rijden. Trams uit het oosten reden naar het noorden (via de boog op de achtergrond), westen en zuiden. Voor de uit het zuiden afkomstige trams was dit alleen mogelijk naar het noorden en oosten (via de boog op de voorgrond).

13. Kijkend vanuit het noorden in zuidelijke richting staat links de boerderij met café 'De Blauwe Hoeve' (met een weegbrug erbij) en recht vooruit één van de grote gebouwen van de stelplaats 'Blauwhoef' (en verderop nog een woonhuis, misschien voor de chef van de stelplaats). De tram komt het zuiden via Wilmarsdonk en Oorderen en rijdt door naar Zandvliet. Trams uit Zandvliet konden ook via de boog naar links op de voorgrond naar Stabroek, Hoevenen, Ekeren en verder naar Antwerpen rijden.

14. Twee NMVB-motorrijtuigen met ertussen een bijwagen komen, ingetuigd als 'Lijn 77', uit Zandvliet en zullen rechtdoor naar het zuiden en verder naar Antwerpen rijden. Voor reizigers is op dit punt een overstap naar Stabroek en Hoevenen met een tram van 'Lijn 75' uit 'Lillo' mogelijk, getuige een plaatje bij de voorruit van de tram. Trams uit Zandvliet van 'Lijn 77' konden in geval van nood ook via de boog op de voorgrond naar Stabroek, Hoevenen, Ekeren en verder naar Antwerpen rijden.

15. Kruispunt 'Blauwhoef', circa 1960. Een NMVB-motorrijtuig met bijwagen komt, ingetuigd als 'Lijn 77', van Zandvliet en rijdt naar Antwerpen. De lijn naar en van Zandvliet werd opgeheven op 5 november 1960. Links naast de boerderij met café ligt een weegbrug in de verte is nog juist de kerktoren van Zandvliet te zien.

16. Kruispunt 'Blauwhoef', circa 1960. Een NMVB-motorrijtuig komt, ingetuigd als 'Lijn 77', van Zandvliet en zal later rechtdoor naar Antwerpen rijden. Het motorrijtuig links komt uit Lillo-Fort en rijdt als 'Lijn 75' naar Stabroek, Hoevenen, Ekeren en Antwerpen. Op de voorgrond ligt in noodgevallen de boog voor trams uit het zuiden naar het oosten of uit omgekeerde richting.

Op het bord wordt naar een bekende horecagelegenheid in of nabij Lillo-Fort verwezen met de woorden: 'Bezoekt Hotel Scaldis aan de Schelde'. De bierleverancier doet daar nog een schepje bovenop met haar naam 'Bieren Het Sas'.

17. Kruispunt 'Blauwhoef', circa 1960. Een NMVB-motorrijtuig (rechts) komt, ingetuigd als 'Lijn 75', uit Lillo-Fort en zal later rechtdoor rijden naar Stabroek, Hoevenen, Ekeren en Antwerpen. Het NMVB-motorrijtuig (links) komt uit Antwerpen, Ekeren, Wilmarsdonk en Oorderen en zal later als 'Lijn 77' naar Zandvliet rijden.

18. Nogmaals het kruispunt 'Blauwhoef', circa 1960. Een NMVB-motorrijtuig komt, ingetuigd als 'Lijn 75', uit Lillo-Fort en zal rechtdoor rijden naar Stabroek, Hoevenen, Ekeren en Antwerpen. Naar links gaat de weg naar Antwerpen en naar rechts naar Zandvliet. Achter de fotograaf ligt de stelplaats 'Blauwhoef'.

'Lijn 77' naar en van Zandvliet werd opgeheven op 5 november 1960. Het gedeelte van Blauwhoef naar en van Lillo-Fort volgde op 27 mei 1961. Enkele jaren later moest het landschap plaatsmaken voor de uitbreiding van Antwerpse haveninrichtingen en industrie. Alle zeer vruchtbare landbouwgrond verdween onder een laag zand van drie tot vier meter dikte, afkomstig uit de nieuw uitgegraven havens.

19. Een diesel-motorrijtuig (ART) van de NMVB 'tuft' met reizigers van Lilo-Fort naar Blauwhoef. Kennelijk is de bovenleiding niet in gebruik. Links staat de kerk van buurtschap Kruisweg en rechts de pastorie. Foto uit circa 1955.

20. Zodra het diesel-motorrijtuig van de NMVB was gepasseerd, keerde de rust in kerk en pastorie terug. Ansichtkaart uit circa 1935.

21. Een NMVB-motorrijtuig passeert in mei 1961 de kerk van Lillo-Kruisweg. Lang zou het toen al niet meer duren, want eerst reed de tram naar de schroothoop en enkele jaren later gingen kerk en pastorie plat.

22. Rijdend vanuit het oosten naar het Lillo, kwam je vroeger eerst langs kerk en pastorie in de lintbebouwing van 'Kruisweg'. Verder was het in het dorp mogelijk, dat een kudde schapen weg en tramweg in beslag nam om naar de weilanden in de polders te worden gedreven. In de verte rijst het torentje van de pastorie op. Links daarvan (niet zichtbaar vanuit het standpunt van de fotograaf stond de kerk.

23. Een gemengde reizigers- en goederentram, getrokken door locomotief NMVB 734 stopt te Lillo-Kruisweg voor het in- of uitladen van wat zakken, vaten of manden. Overigens is de locomotief ook te zien op een ansichtkaart met een tram in Wilmarsdonk. Deze plaat is ongeveer op hetzelfde punt als de voorgaande gemaakt. Kennelijk was dit het 'centrum' van Kruisweg, dat juist links buiten beeld was. Links staat nog juist de dorpspomp in beeld. In de verte rijst vaag zichtbaar het torentje van de pastorie op.

24. Nadat de fotograaf zich 180 graden had omgedraaid, zag hij links de eeuwenoude molen van Lillo-Kruisweg staan en rechts de dorpspomp, die kennelijk al door een ander en minder hoog exemplaar was vervangen.

25. Rijdend in westelijke richting kwam je vervolgens bij de eeuwenoude molen van Lillo-Kruisweg. Een vroege prentkaart laat de situatie zien, toen er nog geen tram reed.

26. Vanaf 1 oktober 1888 reed er een stoomtram van Blauwhoef naar Lillo-Fort, in aansluiting op de eerder geopende baanvakken vanuit het oosten en het zuiden. Op 22 juli 1892 volgde een korte verlenging naar Lillo-Haven. De molen bij Lillo bleek meer dan eens een mooie plek voor een foto. Bij de molen werd een 'binnendijk' (bekend als 'Cirkeldijk', zie plattegrond elders) doorsneden.

27. Links: Een NMVB-motorrijtuig staat stil bij de 'Witte Molen'. De tram is onderweg als 'Lijn 75' naar Lillo-Kruisweg en verder naar Blauwhoef, Stabroek, Hoevenen, Ekeren en Antwerpen, circa 1955. 28. Rechts: Een NMVB-goederenmotorwagen nadert met enkele goederenwagens Lillo-Kruisweg en is op weg naar Blauwhoef, Stabroek en Hoevenen, Ekeren en Antwerpen, circa 1955.

29. Een NMVB-motorrijtuig rijdt ter hoogte van de 'Witte Molen'. De tram is onderweg naar Lillo-Kruisweg en verder naar Blauwhoef, Stabroek, Hoevenen, Ekeren en Antwerpen, circa 1960.

30. Een NMVB-motorrijtuig uit Lillo-Fort is op weg naar Blauwhoef, Stabroek, Hoevenen, Ekeren en Antwerpen, en nadert het dorp Kruisweg, voorbij de 'Witte Molen'. De molen stond overigens ook bekend onder de naam 'De Eenhoorn'. Duidelijk is bij de molen aan weerszijden van de polderweg de 'binnendijk' (destijds ook bekend als 'Cirkeldijk') te zien. Foto uit circa 1960, collectie Stadsarchief Antwerpen.

31. Per 10 april 1961 hield het goederenvervoer per tram op het baanvak tussen Blauwhoef en Lillo-Fort op te bestaan. Zes weken later, per 27 mei 1961, was dat ook geval met het reizigersvervoer. Vanaf dat moment nam een rode autobus van de NMVB (zie foto) al het vervoer over. De rails van het baanvak verdwenen pas in de loop van 1962. De foto dateert uit midden jaren zestig.

32. Desondanks bleven Kruisweg en Oud-Lillo nog wel enkele jaren een bestaan vinden als boer. Een boerenwagen met giertanks en een houten 'hoogkar' zeggen in dit opzicht genoeg. De foto dateert uit circa 1965.

Uiteraard moest de 'Witte Molen' (ofwel 'De Eenhoorn', gebouwd in 1735 te Lillo-Kruisweg) in de jaren zestig plaats maken voor de uitbreiding van de havens, opslag- en industrieterreinen in de polders ten noorden van de havenstad. De molen dankte zijn naam aan het uithangbord van een drogisterij in de buurt met de naam 'De Eenhoorn'. Zowel de molen als de drogisterij waren tot 1830 van dezelfde eigenaar. Al kreeg de molen in 1943 het predikaat 'Rijksmonument', toch werd het bouwwerk aan het einde van de oorlog beschadigd. Een voorlopig herstel vond pas plaats in 1957.

33. Vanwege de op handen zijnde havenuitbreidingen kocht de Stad Antwerpen in 1966 de molen en liet deze verplaatsen naar een plek elders. Toch liet het definitieve herstel nog heel lang op zich wachten. Pas in 2008 werd de molen weer maalvaardig.

De oorspronkelijke plaats van molen 'De Eenhoorn' is op de foto uit Google Earth aangegeven met een witte stip rechtsboven. De later en huidige plaats wordt aangeduid met een witte stip midden onder.

34. Bij het maken van een foto op zaterdag 20 september 1997 lag een restauratie nog in een ver verschiet. De ijzeren wieken van molen 'De Eenhoorn' lagen opzij van de molen in het gras. De fotograaf behoorde tot een gezelschap dat per trein (bestaande uit de NMBS- motorrijtuigen 4333 en 4006) een 'havenrondrit' maakte en bij de molen gelegenheid kreeg een foto van molen en trein te maken.

35. Staande op ongeveer dezelfde plek als in 1997 is vanuit Google Earth dit plaatje van een gerestaureerde 'De Eenhoorn' te maken. Overigens is anno 2023 nog een foto maken van molen en passerende trein onmogelijk vanwege de toenemende begroeiing.

36. Ongeveer midden in de foto uit Google Earth is molen 'De Eenhoorn' te herkennen, omgeven door veel geluid van voorbijrijdende vrachtauto's, personenauto's en treinen. Even stoppen vanaf de weg is er niet bij. Hoe rustig was toch het verkeer vroeger bij de oude standplaats van de molen. Vergelijk ook de foto uit Google Earth, een drietal plaatsen terug in deze rubriek.

37. Terug naar vroeger. Gezicht vanuit het oosten op Oud-Lillo in een tijd dat er nog weinig anders omging, dan wat bedrijvigheid van boeren en arbeiders, maar wel een suikerfabriek die in het najaar volop in werking was en werk bood aan vele arbeiders uit de omgeving. Ansichtkaart uit circa 1900.

38. Gezicht vanuit het zuiden op de suikerfabriek in Oud-Lillo, circa 1900. Op de voorgrond ligt de aansluiting op de tramweg tussen Blauwhoef en Lillo. Zie ook volgende afbeelding van een kaartje met daarop de ligging van de suikerfabriek en de aansluiting op de tramweg tussen Blauwhoef en Lillo.

39. Uitsnede van een topografische kaart, met daarop voorgesteld het dorp Oud-Lillo en de vesting Lillo-Fort, compleet met de ligging van de sporen voor de tram, circa 1930. Midden in Oud-Lillo lag destijds een suikerfabriek, die bieten over de weg, per schip en per tram kreeg aangevoerd. Vandaar dat er ook van beide kanten af een aansluiting op de tram lag. Voor die per schip was een losplaats aangelegd aan de Schelde (aangeduid met een pijltje). Juist rechtsboven, buiten het kaartje, lag molen 'De Eenhoorn' (hier aangeduid als 'Kruisweg Molen' en verderop lag Lillo-Kruisweg.

40. Een lange tram (met minstens acht rijtuigen) komt uit Lillo-Fort en zal weldra naar links draaien (voor de kijker rechts) om via de 'Zwarte Brug' in de richting van Oud-Lillo en verder te rijden. In de verte is de kraan te zien voor het overslag van 'scheepsbieten' (en andere goederen) naar en van de omgeving.

Vanaf 1 oktober 1888 was de tramverbinding van Ekeren (Markt) over Wilmarsdonk en Blauwhoef tot Oud-Lillo een feit. Wegens het te kleine draagvermogen van de 'Zwarte Brug' werd het gedeelte tot Lillo Haven pas op 22 juli 1892 opengesteld.

41. Een korte tram (met vermoedelijk drie rijtuigen) nadert uit Lillo-Fort en passeert de 'Zwarte Brug' in de richting van Oud-Lillo en verder. In de verte is de kraan te zien voor het overslag van 'scheepsbieten' (en andere goederen) naar en van de omgeving.

42. Nogmaals een blik op de overslag van 'scheepsbieten' (en andere goederen) naar en van de omgeving.

43. Een korte goederentram uit de richting Blauwhoef is even tevoren de 'Zwarte Brug' gepasseerd en rijdt tussen de vestingwerken naar de haven aan de zuidzijde van Lillo-Fort. Links achter de tram staat een nog steeds bestaande kazemat.

44. Twee fietsers hobbelen door het mulle zand naast de tramweg. Een gedeelte van het traject binnen de vesting was tot bijna het laatst toe tweesporig uitgevoerd. Links achter de fietsers staat een nog steeds bestaande kazemat.

45. Een eindje verderop kregen fietsers, voetgangers en trampassagiers al een goed uitzicht op de bebouwing van Lillo-Fort. De toren van de Sint-Benedictuskerk verheft zich boven het vestingstadje.

46. Een enkele visser waagde het op zondag zijn hengel uit te werpen in het vestingwater in de hoop een visje te verschalken voor een lekkere maaltijd. De toren van de Sint-Benedictuskerk verheft zich boven het vestingstadje.

47. Wat verder doemde dan de fraaie toegangsbrug op met poort voor het hermetisch afsluiten van de vesting in geval van nood.

48. Een reizigerstram komt aan bij het douanekantoor (officieel: kantoor Douane, Invoerrechten en Accijnzen) op de kop van de haven en schuin tegenover de toegangsbrug in Lillo-Fort, circa 1910. Hier lag het eindpunt van de tram. Logisch dat hier de meeste foto's (en ansichtkaarten) werden gemaakt, zeker nadat de lijn per 3 mei 1931 onder de draad was gebracht en de aantallen reizigers flink toenamen.

49. Alvorens bezoekers het vestingstadje Lillo-Fort konden inlopen, hadden zij dit eigenlijk al met de tram halfom gereden. Rechts staat het douanekantoor. Daarnaast stond waarschijnlijk de houten woning van de chef of een ander personeelslid. Al vrij snel werd een geheel nieuw kantoor gebouwd. Dat staat midden in beeld. Overigens bleef het oude douanekantoor nog heel lang bestaan. Het is dan ook het 'beeldmerk' van vele foto's die door tramreizigers in de loop der jaren werden gemaakt. Links staat de schuilplaats (abri) voor de tramreizigers.

50. In vroegere tijden konden soms lange trams naar en van Lillo rijden. Kennelijk ging het hier om een uitstapje van een vereniging of een kerkelijke geloofsgemeenschap. Links staat het (voormalige) douanekantoor op de kop van de haven in Lillo-Fort, circa 1925.

51. Van 'stoom' naar 'stroom'. Een elektrische NMVB-motorrijtuig nadert het eindpunt Lillo-Fort. Foto uit circa 1950.

52. Het elektrische NMVB-motorrijtuig 9649 met bijwagen nadert het eindpunt Lillo-Fort. Kort hiervoor lag aan de westzijde van de vesting een wisselplaats voor het 'kopmaken' aan het eindpunt. Foto uit circa 1960.

53. Een NMVB-motorrijtuig nadert op een regenachtige dag het eindpunt Lillo-Fort bij het (voormalige) douanekantoor. De vroegere woning van de chef (links van dit gebouw) is inmiddels al verdwenen. Foto uit circa 1955.

54. Het NMVB-motorrijtuig 9994 staat in mei 1961 te wachten op reizigers bij het (voormalige) douanekantoor op de kop van de haven in Lillo-Fort. Foto Frans Keutgens, Antwerpen.

55. Een NMVB-motorrijtuig wacht op reizigers bij het (voormalige) douanekantoor. De vroegere woning van de chef (links van dit gebouw) is inmiddels al lang verdwenen. Op de achtergrond ligt de haven. Foto uit de jaren 1955-1960.

56. Het NMVB-motorrijtuig 9649 wacht op reizigers bij het (voormalige) douanekantoor. De vroegere woning van de chef (links van dit gebouw) is inmiddels al lang verdwenen. Op de achtergrond ligt de haven en ervoor de afsluitbare dijkcoupure om overstromingen in geval van hoog water tegen te gaan. Foto uit de jaren 1955-1960.

57. Het NMVB-motorrijtuig 9778 staat op 12 september 1960 te wachten op reizigers bij het (voormalige) douanekantoor op de kop van de haven in Lillo-Fort. Frits van der Gragt nam het plaatje vanaf de dijkcoupure, zie vorige en volgende foto.

58. Een NMVB-motorrijtuig staat te wachten op reizigers bij het (voormalige) douanekantoor op de kop van de haven in Lillo-Fort, circa 1965. Menig plaatje is hier in de loop der tijden voor of na het in- en uitstappen gemaakt. Rechts ligt het vestingstadje en recht vooruit is de dijkcoupure te zien, die bij zeer hoog water van schotbalken kon worden voorzien om schade te voorkomen. Achter de de fotograaf ligt de haven van Lillo.

59. Gezicht vanaf de dijkcoupure op de haven van Lillo. Rechts buiten beeld ligt 'De Schelde'. Links in de verte staan enkele gesloten goederenwagens op de Kade, geheel links een enkele gesloten goederenwagen en daartussen enkele open bakwagens. Links is een stenen beschoeiing met tramrails aangebracht, circa 1925.

60. Gezicht vanaf de Scheldekade op de haven van Lillo. Rechts buiten beeld ligt 'De Schelde'. De houten helling diende om bij elk getijde de manden met vis op de wal te kunnen brengen. In de verte staan verspreid wat open en gesloten goederenwagens van de NMVB. Uiterst links staat het later gebouwde nieuwe douanekantoor en recht vooruit een stenen loods en werkplaats die er in 2023 nog altijd staat.

61. Het getijdehaventje van Lillo komt bij eb volledig droog te liggen, 6 september 2023. Links is de loods te zien die er in de tijd van de tram, inmiddels zo'n honderd jaar geleden ook al stond, zie voorgaande foto's.

62. Het getijdehaventje van Lillo komt bij eb volledig droog te liggen, 6 september 2023. Links is de loods te zien die er in de tijd van de tram, inmiddels zo'n honderd jaar geleden ook al stond, zie voorgaande foto's.

63. In de jaren twintig en dertig lagen er vooral vissersbootjes en wat kleinere vrachtschepen, zie een voorgaande kaart. Vijftig jaar later was er van het vertier in de haven al niet veel meer over dan wat plezierbootjes voor schaarse toeristen en een enkele visser. Nog eens vijftig jaar later lag er overdag nog slechts een enkel plezierjachtje, zie een voorgaande foto. Ansichtkaart uit circa 1975.

64. Gezicht vanuit het oosten op de haven van Lillo bij laag water. Rechts is een stenen beschoeiing met tramsporen aangebracht, circa 1925. Er staat overigens maar één enkele lage bakwagen van de NMVB op de Kade. In de verte staat het oude kantoor voor de Douane, Invoerrechten en Accijnzen (met ernaast de dienstwoning voor de chef). Later kwam links hiervan een nieuw gebouw tot stand, vergelijk ook volgende afbeelding.

65. Gezicht op de haven van Lillo bij laag water, circa 1930. Er staan heel wat lage bakwagens van de tram op de kade. Inmiddels was er een fraai nieuw gebouw (als kantoor voor de Douane, Invoerrechten en Accijnzen) verrezen, dat er nu nog altijd staat, weliswaar met een andere bestemming. Het oude complex staat op deze kaart er nog rechts naast (zie ook vorige afbeelding) en kreeg destijds een andere bestemming. Anno 2023 staan hiervan alleen nog wat buitenmuren overeind. Maar ook het nieuwe heeft inmiddels al vele jaren haar oorspronkelijke bestemming verloren.

66. Het voormalige kantoor voor de Douane, Invoerrechten en Accijnzen van Lillo is 's middags slechts bij tegenlicht te fotograferen, en dan nog verscholen achter hoog geboomte. De steen rechts in het front vermeldt de naam 'Douane'. De steen links in het front heeft echter een opschrift dat inmiddels door erosie volledig verloren is gegaan. De foto is gemaakt op 6 september 2023.

67. Het getijdehaventje van Lillo komt bij eb volledig droog te liggen. Links op de achtergrond (tegen de bomen) staat het voormalige kantoor voor de Douane, Invoerrechten en Accijnzen. Rechts is een loods te zien die er in de tijd van de tram, inmiddels zo'n honderd jaar geleden, ook al was, zie een voorgaande kaart. De foto is gemaakt op 6 september 2023.

68. De plaats van de haven van Lillo met zowat rondom tramsporen is goed te zien op deze (al eerder opgenomen) plattegrond. Voor de overslag van scheepsbieten naar de suikerfabriek in Oud-Lillo was een losplaats aangelegd aan de Schelde (aangeduid met een pijltje).

69. De ligging van alle tramsporen in Lillo is nogmaals ingetekend op een hedendaagse foto uit Google Earth. Duidelijk is te zien dat de vesting nooit werd aangetast, zoveel te meer de omgeving tot in de verre omtrek. (De vroegere aftakking naar de overslag van scheepsbieten naar de suikerfabriek in Oud-Lillo is niet ingetekend.)

70. Nogmaals een kaartje van Lillo-Fort. Waar de tram vroeger reed is schematisch aangeduid zonder wisselplaatsen en zijsporen.

71. Vanaf Lillo-Fort kon je destijds ook overvaren naar het voormalige Fort Liefkenshoek of het dorp Doel. Op werkdagen (dus niet op zondag) was er een veerdienst met aankomst om 6.00 uur 's morgens en aansluitend een tram met vertrek om 6.08 te Lillo-Haven. Veel mensen uit het Waasland die in de Antwerpse haven werkten, kwamen zo dagelijks per boot en tram naar en van hun werk.

72. De omgeving van Lillo-Fort is anno 2023 totaal gewijzigd en wordt beheerst door de koeltorens van de elektriciteitscentrale van Doel en allerlei havenkranen.

73. Wat je vroeger aan grote zeeschepen voorbij zag varen is echter verplaatst naar de nieuwe havenbekkens stroomafwaarts. Echt grote schepen komen niet meer zo gauw voorbij Lillo-Fort. Het is eerder de binnenvaart die meer stroomopwaarts de Schelde komt.

74. Terug naar Lillo-Fort. Wanneer je vroeger uit de tram stapte, kon je de Scheldekade of Lillo-Fort zelf bezoeken. Juist binnen de vesting stond het 'tramstation', dat eigenlijk niet veel meer was dan een glazen wachtruimte. Van hieruit kwam je meteen in de Hoofdstraat van Lillo-Fort. Links van het midden rijst de toren van de Sint-Benedictuskerk boven de huizen uit. Ervoor staat een gebouw met op de verdieping drie en vijf ramen.

75. Ging je naar het stadje dan stuitte je als eerste op het café l'Union (De Vereeniging). Deze horecagelegenheid is op deze en ook de voorgaande ansichtkaart van het vestingstadje te zien.

76. Vervolgens is er een groot pand met vijf en drie ramen op de eerste verdieping aan de straatzijde. Op de begane grond is de indeling identiek, alleen zijn er dan twee deuren en zes ramen.

77. Ga je iets verderop rechtsaf, dan sta je al bijna pal voor de Sint-Benedictuskerk.

78. Draai je je een kwartslag om, dan zie je dit hoekje van het stadje. Links staat het 'Hotel de Telegraphe'. De kerk staat dan juist rechts buiten beeld.

79. Links: Nogmaals het 'Hotel de Telegraphe' in beeld, inmiddels van 'estaminet' naar hotel omgevormd. Foto uit circa 1900. 80. Rechts: Het front van de kerk is meer toren dan kerkgebouw. Ansichtkaart uit circa 1910.

81. Overigens is Lillo-Fort niet onaangetast gebleven. Het café l'Union (De Vereeniging) heeft na de Tweede Wereldoorlog plaats gemaakt voor een ander gebouw. Maar het gebouw met op de verdieping drie en vijf ramen staat er nu nog steeds en is in gebruik als het 'Poldermuseum'. De Sint-Benedictuskerk is inmiddels al jaren als kerk gesloten.

82. Links: Het 'Poldermuseum', 2023. 83. Rechts: Sint-Benedictuskerk, 2023.

84. Links: De voorgevel van de Sint-Benedictuskerk, circa 1910. 85. Rechts: Uiteraard kon je destijds ook gewoon wandelen in Lillo-Fort, circa 1910.

86. Tot slot nog een kijkje op Lillo-Fort vanaf het gedeelte van de vestingwerken, waarlangs geen tram reed, vroeger en .....

87. Tot slot nog een kijkje op Lillo-Fort vanaf het gedeelte van de vestingwerken, waarlangs geen tram reed, ..... en nu.